چند نوع پیام از عاشورا به نظر می رسد که به طور اجمال و مختصر و چون که دراین ورطه مجال آن نیست که مفصلاً به این ابعاد و پیام ها پرداخت شود، به آن ها اشاره می کنیم :

الف ) پیام های اعتقادی ، توحید در عقیده و عمل :

امام حسین (ع) تنها تکیه گاهش خدا بود، نه نامه ها و حمایت ها و شعارها، وقتی سپاه حرّ راه را بر کاروان امام بست ، حضرت ضمن خطابه ای که دربارة حرکت خویش وامتناع از بیعت و استناد به نامه های کوفیان بود و ضمن گله گزاری از عهد شکنی کوفیان فرمود: «تکیه گاهم خداست و او مرا از شما بی نیاز می کند. سیغنی الله عنکم » در ادامه راه نیز وقتی با عبدالله مشرقی ملاقات کرد و او اوضاع کوفه و گرد آمدن مردم را برای جنگ با آن حضرت بیان کرد پاسخ امام این بود که «حسبی الله و نعم الوکیل .»

ب ) مبدأ و معاد: عقیده به مبدا و معاد مهم ترین عامل جهاد و فداکاری در راه خدا

چنین اعتقادی در کلمات امام حسین (ع) و اشعار و رجزهای او و یارانش نقش محوری دارد و به برجسته ترین شکل خود را نشان می دهد. امام حسین (ع) روز عاشوراوقتی بی تابی خواهرش را می بیند، این فلسفة بلند را یادآور می شود و می فرماید:«خواهرم ، در نظر داشته باش ، بدان که همة زمینیان می میرند، آسمانیان هم نمی مانندهر چیزی جز وجه خدا که آفریدگار هستی است ، از بین رفتنی است ، خداوند همگان رادوباره برمی انگیزد و دیگر سخنان آن حضرت که گویای این مسئله است .

ج ) رسالت پیامبر:

در عصر پیامبر، هرچند به ظاهر همه او را قبول داشتند و مطیع او بودند. امّا درعصر پس از او امت دچار تجزیه شد برخی به سنّت و دین او وفادار ماندند، برخی در پی احیای جاهلیّت های رنگ باخته و بی روح راه افتادند. پیدایی ضلالت و بدعت و حیرت وجهالت نوعی انشعاب در پیروان اسلام بود و جنگیدن با ذریّه پیامبر، خروج از دین و انکاررسالت آن حضرت بود. حضرت سیدالشهدا در مکه با ابن عباس دربارة امویان حاکم سخن گفت . حضرت از وی پرسید: «نظر تو دربارة کسانی که پسر دختر پیامبر را از خانه ووطن و زادگاهش بیرون کرده چیست ؟» و «ابن عباس گفت : «آنان به خدا و پیامبرش کافرشدند و نماز را جز به کسالت به جا نمی آورند.» امام حسین (ع) فرمود: «خدایا شاهد باش ابن عباس به صراحت به کفر آنان نسبت به خداوند و پیامبرش گوهی داد.» در طول سفرنیز امام (ع) و خاندانش پیوسته از رسول خدا یاد می کردند و خود را از نسل پیامبر پاک معرفی می کردند.

د) بدعت ستیزی :

امام حسین (ع) عمل به این تکلیف الهی را مصداقی برای به دفاع از حریم دین برشمرد و از انگیزه های خویش ، احیای دین و بدعت ستیزی را نام برد. از جمله در نامه ای که به بزرگان بصره نوشت ، چنین آمده است : «أدعوکم اءلی کتاب الله و سنة فاءن ّ السنّة قدامییت و البدعة قد احییت .»

پیامهای اخلاقی

آزادگی در آن است که انسان ، کرامت و شرافت خویش را بشناسد و تن به پستی وذلت و حقارت و اسارت دنیا و زیر پانهادن ارزش های انسانی ندهد.

امام حسین (ع) فرمود: «موت فی عزّ خیرُ من حیاة فی ذل ؛ مرگ با عزت بهتر ازحیات با ذلت است .» این نگرش به زندگی ، ویژة آزادگان است . نهضت عاشورا جلوة بارزی از آزادگی در حدود امام (ع) و خاندان و یاران شهید اوست . وقتی می خواستند به زوراز آن حضرت بیعت بگیرند به نفع یزید، ایشان قبول نکرده و فرمودند: «لا و اللّه لاأعطیهم بیدی اءعطاء الذلیل و لاأفرّ فرار العبید؛ نه به خدا سوگند نه دست ذلت به آنان می د هم و نه چون بردگان تسلیم حکومت آنان می شوم .» صحنة کربلا نیز جلوة دیگری از این آزادگی بود. آن حضرت از میان دو امر: شمشیر یا ذلّت ، مرگ با افتخار را پذیرفت وبه استقبال شمشیرهای دشمن رفت و فرمود: «ألا اءن ّ الدَّعی َّ بن الدَّعی ّ قد رکزنی بین اثنین : بین السّلَّة و الذلّه و هیهات منا الذلّة .»

ایثار: در صحنه عاشورا، نخستین ایثارگر، سیدالشهدا(ع) بود که حاضر شد فدای دین گردد و رضای او بر همه چیز برگزیند و از مردم نیز بخواهد، کسانی که حاضرند خون خود را در این راه نثار کنند با او هم سفر کربلا شوند. اصحاب آن حضرت نیز هرکدام ایثارگرانه جان فدای امام خویش کردند. برای نمونه ، به یکی از آن ها اشاره می کنیم : جلوة آشکار ایثار در کار زیبای حضرت ابوالفضل (ع) بود. علاوه بر آن که امان ابن زیاد را که شمر آورده بود، رد کرد و شب عاشورا نیز اظهار کرد که : «هرگز از تو دست نخواهم کشید،خدا نیاورد زندگی پس از تو را.» و صدها پیام دیگر از این قیام عظیم و مبارک می توان درک کرد؛ مانند تکریم انسان ، توکل ، عزت ، جهاد با نفس ، صبر و استقامت ، شجاعت ،عفاف و حجاب ، عمل به تکلیف ، غیرت ، مواسات ، فتوت و جوانمردی و...

11) مدیریت در عاشورا

قیام عاشورا، نهضتی حساب شده و با برنامه بود، نه شورش کور و بی هدف برای لحظه به لحظه و روز به روز و مقطع به مقطع آن دور اندیشی و تدبیر به کار گرفته شده بودو با پیش بینی همة احتمالات و صورت های حادث ، چاره اندیشی های دقیق انجام یافته بود. با مروری به حادثة عاشورا از آغاز حرکت امام (ع) از مدینه تا پایان ماجرا به نمونه هایی از این برنامه ریزی ها و تدبیرها برمی خوریم که اشاره وار از این قرار است :

- حفاظت شخصی در دیدار با ولید در مدینه

- تعیین نیروی گزارش گر در مدینه (محمد بن حنفیه ).


- خنثی کردن توطئه ترور امام در مکه (عمرو بن سعد).

- جمع آوری اطلاعات از رهگذران در مسیر کوفه .

- جذب نیروی پشتیبان برای جبهة حق (زهیر بن قین ).

- تصفیه نیرو از عناصر نامطمئن .

- سنجش افکار عمومی در کوفه (مسلم بن عقیل ).

- بهره گیری از حضور زنان و کودکان در تأثیرگذاری عاطفی بر روی مردم .

- همراه آوردن شهود برای صحنه های عاشورا برای گزارش گری های بعدی اززنان و اطفال .

و چندین نکته دیگر که نشان از مدیریت فوق العاده در آن قیام الهی بود.


12) بیداری ملت ها

از جمله آثار و برکات دیگر قیام و شهادت سیدالشهدا(ع) در بعد سیاسی ، اجتماعی اوست . بیداری خفتگان و انتقال روح مبارزه جویی علیه ظلم و ستم بوده و هست . در آن اوضاع ، انقلاب خونین سیدالشهدا(ع) تمام معادلات سیاسی دشمنان را در هم زده واوضاع اجتماعی آن دوران را دگرگون ساخت . جان فشانی شخصیت منحصر به فردی چون امام حسین (ع) که از نخبگان و برگزیدگان و پیشوای علی الاطلاق مسلمانان بود وبا فضیلت ترین و نزدیک ترین آنان به پیامبر اسلام (ص) بود. خدایی بودن حرکت مصلحانة سیدالشهدا(ع) و گذشت از همة هستی اش و عمق فاجعه و مظلومیت آن امام عزیز از ناحیه سوم باعث گردید، زنگ بیدار باش ، خواب سنگین مردم را بر هم زند ومردگان را احیا کند و درخت اسلام را که به پژمردگی روی آورده بود با خون خود آبیاری کندو آن چنان طراوت بخشید که تا ابد سرسبز و خرّم باقی بماند.

خون امام حسین (ع) همانند آب حیاتی بود که در کالبدهای مرده و خشک ومأیوس جریان پیدا کرد و منشأ قیام های بسیاری شده و به راستی می توان گفت که عصرعاشورا پایان نهضت حسین (ع) نبود بلکه آغاز حرکت و اوّل بیداری ملت اسلام خصوصاًشیعیان بود. (برای نمونه ) مورخ مشهور می گوید: «در طی قرون آیندة بشریّت و درسرزمین های مختلف ، شرح صحنة حزن آور مرگ حسین (ع) موجب بیداری قلب خون سردترین قاریان و خوانندگان خواهد شد.»

13) نقش عاشورا در هم بستگی شیعه

جامعة شیعه در ابعاد مختلفی تحت تأثیر حادثة کربلا قرار داشته است . اما این که تصور شود این تأثیر تنها در بعد سیاسی بوده ، صحیح نیست به عکس تأثیر حادثة کربلابیشتر غیر سیاسی بوده است ؛ یعنی الهی بوده و از طرف خود پروردگار هدایت می شد. درآن زمان اوضاع عمومی اسلام و مسلمین بسیار ناراحت کننده بود. فعالیت ها و تبلیغات مسموم علیه علی (ع) و آل علی و نیز تحریفات و بدعت هایی که زیرکانه در اسلام داخل کرده بودند، اوضاع را برای نابودی تدریجی اسلام و محو نام محمّد(ص) آماده کرده بود.خلافت الهی به حکومت سلطنتی تبدیل شده بود. روح شریعت اسلام ؛ یعنی پرهیزگاری و عدالت در اجتماع دیده نمی شد و از احکام اجتماعی دین فقط جمعه و جماعات آن هم به صورت تشریفاتی وجود داشت و گاهی همین صورت تشریفاتی هم به بدعت و بلکه فسق و فجور می گرایید. اکثر کسانی که زمان پیامبر(ص) او و وحی را درک کرده بودند، رفته بودند و در رأس همین جامعه هم یک حاکم فاسق و فاجر چون یزید نشسته بود که به خودلقب امیرالمؤمنین و خلیفة مسلمین داده بود. در چنین وضع خطرناکی حسین (ع) پای فشرد و عزم جهاد راسخ کرد و با تعداد معدودی از یاران و همراه زنان و کودکان به استقامت برخاست و فریاد بیدار باش به مسلمین سرداد که تا به حال آن فریاد مانده وخواهد ماند و نمونه اش را هم که در انقلاب و هم در جبهه های حق علیه باطل به فرزندان شیعیان داده بود، دیدیم .

14) جایگاه زنان در عاشورا

نهضت عاشورا برای احیای ارزش های دینی بود. در سایة آن حجاب و عفاف زن مسلمان نیز جایگاه خود را دریافت و امام حسین (ع) و زینب کبرا3 و دودمان رسالت ،چه با سخنانشان و چه با نحوة عمل خویش ، یادآور این گوهر ناب گشتند. زینب کبرا3 وخاندان امام حسین (ع) الگوی حجاب و عفاف هستند. زنان در عاشورا در عین مشارکت در حماسة عظیم و ادامة رسالت حسّاس و بزرگ اجتماعی ، متانت و عفاف را هم مراعات کردند و اسوة همگان شدند.
سید بن طاووس نقل کرده است : «در شب عاشورا امام حسین (ع) در گفتگو باخانواده اش آنان را به حجاب و عفاف و خویشتن داری توصیه کرد. روز عاشورا وقتی که زینب کبری 3 بی طاقت صبر شد و به صورت خود زد امام (ع) به او فرمود آرام باش زبان شماتت این گروه را به ما دراز مکن .» دختران و خواهران امام (ع) (در همة صحنه ها)مواظب بودند تا حریم عفاف و حجاب اهل بیت پیامبر تا آن جا که می شود حفظ و رعایت شود. از اعتراض های شدید حضرت زینب 3 نیز به یزید این بود که «ای یزید آیا ازعدالت است که کنیزان خود را در حرم سرا پوشیده نگاه داشته ای و دختران پیامبر را به صورت اسیر شهر به شهر می گردانی و حجات آنان را هتک کرده ، چهره هایشان را درمعرض دید همگان قرار داده ای که دور و نزدیک به صورت آنان نگاه کنند.» ولی با آن حال وظیفه بزرگی هم در عاشورا به عهده زنان گذاشته شده بود و آن هم پیام رسانی واشاعة فرهنگ عاشورا بود.

این است مقام زن و این است جایگاه زنی که عاشورا به بعد از خودش به جای گذاشت .

15) تحریفات عاشورا

یکی از اعجازهای حادثة کربلا، زنده ماندن آن است و هرچند از زمان آن می گذرد، تازه تر و شفاف تر می گردد و قلوب انسان ها را به خود معطوف می سازد و اماهرچند جنایات بنی امیه شکوه و عظمت آن واقعه را از میان بردارد و نیز تخریب بارگاه آن حضرت مؤثر واقع نشده اما با طرح تحریف وقایع کربلا سعی دارند اهداف مقدس حضرت سیدالشهدا(ع) را از دهان مردم منحرف سازند تا به دنیا بفهمانند که حادثة کربلا حرکت انقلابی ، اسلامی و الهی و تاریخ ساز نبوده ، بلکه یک درگیری حکومتی سیاسی وجاه طلبی بوده است که مع الأسف برخی از گویندگان نیز برای گرم کردن مجلس خود وگریاندن مردم از آن بهره می جویند، که بر همگان تکلیف است که از اشاعه چنین سم های مهلکی جلوگیری کنند. اکنون به نمونه ای از آن تحریفات از کلام استاد مطهری اشاره می کنیم . ایشان دربارة قصة حضور لیلا مادر حضرت علی اکبر در کربلا می گوید:«هنگامی که حضرت علی اکبر(ع) قصد عزیمت به میدان نبرد را داشت امام حسین (ع)دلش رضایت نمی داد. پس از همسرش لیلا می خواهد، که در حق پسرش دعا کند تا سالم بازگردد و لیلا نیز دعا می کند و حضرت علی اکبر(ع) پس از جنگ فراوان خسته برمی گرددو به هنگام بازگشت مجدد به میدان دیگر نزد مادر نمی رود و شهید می گردد.»
این حکایت چند اشکال اساسی دارد: 1ـ با منطق جان بازی ، ایثار و شهامت امام (ع) سازگار نیست . 2ـ تمام مورخان نوشته اند که هرکس برای رفتن به میدان نبرد ازامام (ع) اجازه می خواست و حضرت به نحوی برای آنان عذری ذکر می کرد، جز برای علی اکبر(ع) 3ـ زنی به نام لیلا در کربلا نبوده است که چنین حکایتی رخ دهد و قس علی هذا.4ـ امام (ع) می گوید: برو مادرت دعا کند. مگر دعای خود امام از لیلا اثرش کم تر بود.

16) ماهیت سوگواری
مجالس عزای حسینی همواره کانون بیدارگری ها، ارشاد و کفر ستیزی بوده است وپیوسته امامان شیعه ، دوستانشان را ترغیب به برپایی این گونه مجالس می کردند. این علاقة پاکی که مردم به اهل بیت : و سالار شهیدان دارند، سرمایه ارزش مند تربیت وهدایت است و باید در این مجالس از آرمان بلند حضرت گفت . باید در این مجالس عبرت ها و درس های عاشورا مطرح شود. تا خفتگان بیدار شوند. این مجالس حسینی فقط برای این نیست که چند روز گرد هم بیاییم و گریه و زاری و سینه و زنجیر بزنیم و بعدروز از نو و روزی از نو. بلکه هم چنان که امام خمینی و بزرگان کشور گوش زد می کردند ومی کنند این محرم است که اسلام را زنده نگه داشته است .

17) نقش عاشورا در انقلاب ها

آثار نهضت حسینی از خود دستگاه اموی و دشمنان حضرت شروع شد. درست مثل آبی که با حرارت می جوشید و می رود. پیش از به جوش آمدن نخست حباب هایی ازته دیگ بالا می آید و در روی آب می ترکد، پس از آن جوشیدن کم کم آغاز می گردد.انقلاب یک جامعه علیه دستگاه ظلم نیز به همین شکل است ؛ اوّل انتقادها و فریادهای عدالت خواهی و تظلم که همانند حباب های ته دیگ از گوشه و کنار کشور شنیده می شودو بعداً جوشیدن آغاز می شود.

بعد از شهادت امام حسین 7 بلافاصله این فریادها و انتقادها که مقدمة فروریختن ارکان حکومت منحوس بنی امیه بود، بلند شد. سنان بن انس هنوز از قتلگاه امام بیرون نرفته بود که یارانش به او گفتند: «تو حسین بن علی را پسر پیامبر و پسر دخترپیامبر را کشتی ؟ تو مردی را کشتی که از همة عرب بزرگ تر است و آمده بود تا حکومت رااز دست بنی امیه بگیرد. اکنون پیش امرای خود برو و پاداش خود را بگیر و بدان که اگرتمام موجودی خزانه های خودشان را در برابر کشتن حسین 7 به تو بدهند باز هم کم است .»

و این نشان دهندة آن است که از همان لحظات اولین بعد از فاجعة عاشورا جرقّه انقلاب ها آغاز شده است و بعد از آن بود که قیامهایی ، مانند قیام مختار و توابین وسرانجام قیام بزرگ ایران بوجود آمد و به نظر می رسد بعد از این هم ، اگر قیامی علیه ظلم رخ دهد به برکت عاشورا و کربلا باشد.

18) نقش اجتماعی مداحان

مدّاحی مداحان و برپاداشتن مراسمی به یاد امام حسین 7 در ایام مختلف ، به حق نقش به سزایی در زنده نگه داشتن فرهنگ عاشورا و محرم داشته است و این عمل مورد تشویق بسیار اولیای دین هم بوده است و خود معصومان اسلام : در راه اقامة عزای حسینی می کوشیدند؛ اولین مراسم سوگواری را اهل بیت : در کنار کاخ یزید برپاکردند و خود خاندان امام به نوحه خوانی پرداختند و مردم نیز هماهنگ با آل اللّ"ه سینه زنی و نوحه خوانی کردند. ابوهارون مکفوف می گوید: «روزی خدمت امام صادق 7 رسیدم ،حضرت فرمود: برایم شعر بخوان (در سوگ حسین ) من نیز خواندم حضرت فرمود: نه این طور، بلکه همان گونه که برای خودتان شعر خوانی می کنید و همان گونه که نزد قبّة سیدالشهدا7 مرثیه می خوانی .»

ولی عزاداری باید از قداست و اخلاص برخوردار شود و از هرگونه امور دنیوی و ریاکه روح الهی و قداست آن را مورد شبهه و تردید قرار می دهد، احتراز نمود.